ΙΑΤΡΙΚΗ ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΣΥΝΑΦΕΙΣ ΠΡΟΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ

Η ιατρική, ως λειτούργημα, προσέδωσε εξ υπαρχής στους διακόνους της, κοινωνική αποδοχή, κύρος υψηλό και αξιοπιστία απόλυτη.  Ο ιατρός, με τις μυστηριακές φαρμακευτικές του γνώσεις, αποτέλεσε για αιώνες τον μόνον θώρακα του ασθενούς έναντι του φόβου της νόσησης, της αναπηρίας αλλά και του θανάτου. Γυρίζοντας πίσω, χρόνους πολλούς, το ημερολόγιο θα διαπιστώσουμε, χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια, την σταδιακή μετεξέλιξη του λειτουργήματός μας σε επάγγελμα και μάλιστα, σύμφωνα με τους πολέμιους του  κλάδου μας, στυγνού, με παράλληλη αντίστοιχη απώλεια της αξιοπιστίας και συνεπώς του κύρους του.

Πολλοί λόγοι θα μπορούσαν ίσως να δικαιολογήσουν την τραγική αυτή εξέλιξη. Απληστία, γνωστική ανεπάρκεια, καταναλωτισμός, υποκατάσταση της θεραπευτικής διαδικασίας από την τεχνολογία, μεγάλος αριθμός ασκούντων τη ιατρική (με συνέπεια επιθετικό επαγγελματικό διαγκωνισμό), ποινικοποίηση της ιατρικής, ανεπαρκής ενημέρωση του ασθενούς με εκτροφή δυσανάλογων ελπίδων, θεραπείες μη απαραίτητες  αλλά μονάχα καταναλωτικές, απουσία ελεύθερου προσωπικού χρόνου (κόπωση) κ.ά. αποτελούν μερικούς μόνον από τους λόγους που τροποποίησαν το τοπίο εντός του οποίου ασκούμε πλέον την ιατρική.

Η προσέγγιση που επιχειρώ δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια ανάδειξη και, ενδεχομένως, κωδικοποίηση γνωστών σε όλους μας θεμάτων που, κάποιες φορές, η άχαρη και πιεστική καθημερινότητα μας οδηγεί στο να τα παραβλέπουμε.

Τα δάνεια, σε ένα τέτοιο εγχείρημα, μοιραίως είναι πολλά μια και παρθενογέννεση, σε παρόμοια ζητήματα, δεν υφίσταται. 

Σήμερα, η επαρκής γνώση των κανόνων της ιατρικής ηθικής και η παράλληλη εναρμόνιση της συμπεριφοράς μας προς αυτούς πρέπει να αποτελούν ένα sine qua non στην επαγγελματική μας καθημερινότητα.

Λέγοντας ιατρική ηθική, εννοώ την εφαρμογή μιας διαλεκτικής ηθικής στη διαδικασία λήψης ιατρικών αποφάσεων. Έναν κριτικό προβληματισμό ανάμεσα σε νόρμες ή αξίες, σε καλό ή κακό, σε ορθό ή εσφαλμένο, στο τι πρέπει και τι δεν πρέπει να γίνει σε όλες εκείνες τις περιπτώσεις που έρχεται αντιμέτωπος ο ιατρός.

Τα πράγματα ωστόσο δεν είναι τόσο απλά. Πολλά προβλήματα της ιατρικής καθημερινότητας είναι ασυνήθιστα, σύνθετα και ενίοτε δημιουργούν διλήμματα εξόχως δυσχερή τόσο στην αναλυτική τους προσέγγιση (σε έναν κόσμο πολυσυλλεκτικό, πολυφυλετικό, πολυπολιτισμικό, με συγκρούσεις μεταξύ ηθικών αντιλήψεων, αρχών και ενδιαφερόντων), όσο και στην επίλυσή τους, που προαπαιτεί την, ει δυνατόν, αμερόληπτη και αντικειμενική εκτίμηση των προτεραιοτήτων και των επιλογών που προσφέρονται κατά περίπτωση.

Πέρα ωστόσο απ’ όλ’ αυτά, η ιατρική ηθική, χωρίς να επιβάλλει κατ’ ανάγκην πρακτικές, λειτουργεί, στην ιατρική καθημερινότητα, ως εργαλείο, θέτοντας και διερευνώντας διεξοδικά τα κατάλληλα ερωτήματα που διευκολύνουν  τη λήψη αποφάσεων οι οποίες, μετά την αναλυτική προσέγγιση, μπορούν πλέον να υποστηριχθούν με βάσιμα και επαρκώς αιτιολογημένα ηθικά επιχειρήματα.

Οι αρχές που διατυπώνονται από την ιατρική ηθική, αναφέρονται σήμερα σε ένα όλο και περισσότερο σύνθετο εργασιακό περιβάλλον στο οποίο ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην ομαδικότητα και όπου βεβαίως δεν συμμετέχουν μόνον οι ιατροί και οι ασθενείς τους, αλλά και ένα ευρύτατο φάσμα άλλων επαγγελματιών υγείας (νοσοκόμες, νοσηλευτές, κοινωνικοί λειτουργοί, διοικητικοί, managers των συστημάτων υγείας κ.α.). Ως εκ τούτου, η ιατρική ηθική αφορά όλους όσους, υπό οιανδήποτε ιδιότητα, εμπλέκονται στην παροχή υπηρεσιών ιατρικής φροντίδας.

Για 2500 τουλάχιστον χρόνια, η ηθική βρίσκεται στο επίκεντρο της ιατρικής άσκησης. Στον όρκο του Ιπποκράτους διατυπώνονται θεμελιώδεις αρχές του ιατρικού λειτουργήματος. Αυτές συνοψίζονται, όχι μόνον στην υποχρέωση που έχει ο ιατρός να διασφαλίσει, για τον ασθενή του, τους καλύτερους δυνατούς όρους και συνθήκες, να αναπτύξει και να διατηρήσει σχέσεις εμπιστοσύνης χωρίς το ενδεχόμενο ενσυνείδητης βλάβης ή εκμετάλλευσης, αλλά, συνάμα, και σε άλλους παράλληλους τομείς όπως στη μεταλαμπάδευση της ιατρικής γνώσης, στην άσκηση φιλάνθρωπων συμπεριφορών, στη συναισθηματική συμπαράσταση, στην εκλογίκευση της αμοιβής κλπ.

Μέχρι τον 2^ο παγκόσμιο πόλεμο, η ιατρική καθημερινότητα εμφανίζει πατερναλιστικές συμπεριφορές χωρίς να θέτει, με ζήλο για τους ασθενείς, θέματα  αυτονομίας ή δικαιοσύνης.

Η αποφασιστική καμπή στην ιατρική ηθική, γίνεται μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο.

Συνοψίζω μερικούς από τους λόγους::

·         Η αποκάλυψη των ιατρικών πειραμάτων των Ναζί.

·         Ο φθίνων σεβασμός προς κάθε μορφής εξουσία.

·         Η διεκδίκηση ατομικών δικαιωμάτων και η αυτονομία των πολιτών.

·         Η στροφή από το άτομο προς τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου.

·         Ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας των σύγχρονων κοινωνιών.

·         Η προώθηση της ιδέας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

·         Ο τεχνολογικός εναγκαλισμός της ιατρικής.

·         Η απόλυτη καταγραφή των φαρμακευτικών παρενεργειών.

·         Η καταναλωτική (μη αναγκαία) ιατρική πρόταση.

·         Οι νέες δυνατότητες της ιατρικής (τροποποίηση γενετικού κώδικα. κ.ά.)

·         Η ταχύτητα μετάδοσης της πληροφορίας (επικράτηση των ΜΜΕ).

Όλα αυτά συνθέτουν ένα απολύτως διαφορετικό κλίμα, στο οποίο η ιατρική ηθική οφείλει πλέον να προσαρμοσθεί, αναπτύσσοντας μοιραία αναλυτική προσέγγιση και υποκαθιστώντας τον παραδοσιακό πατερναλιστικό χαρακτήρα των σχέσεων ιατρού-ασθενούς, με μία σχέση ισότιμης συνεργασίας που πλέον εμπλουτίζεται από ιδέες που εμπεριέχονται σε άλλους ακαδημαϊκούς κλάδους, όπως η φιλοσοφία της ηθικής, η νομική, οι κοινωνικές επιστήμες, η ιστορία και η θεολογία..

Η ιατρική λοιπόν καθημερινότητα εμπεριέχει πλέον τόσο μία ηθική όσο και μία νομική διάσταση. Στο πλαίσιο μιας σύγχρονης ανάλυσης, όλο και περισσότερο καθίσταται εμφανές πως τα προβλήματα, στα οποία απαιτούνται λύσεις ή και προτάσεις, έχουν, εκτός από νομικές και σημαντικές φιλοσοφικές, ηθικές, θρησκευτικές, κοινωνιολογικές και πολιτικές διαστάσεις.

Η σύγχρονη ιατρική ηθική συνεπώς, συνιστά ένα αμάλγαμα φιλοσοφικών απόψεων, παραδοσιακών αρχών και υποχρεώσεων (όπως αυτές αναφέρονται στους κώδικες ιατρικής δεοντολογίας) και μίας δέσμης διατυπωμένων εννοιών οι οποίες, υπό τον όρο «δικαιώματα», ενσωματώθηκαν στη νομοθεσία των σύγχρονων κοινωνιών κατά το δεύτερο ήμισυ του 20^ου αιώνα.

Όλα αυτά έχουν άμεση αντανάκλαση στην καθημερινή ιατρική πρακτική μια και, στη διακήρυξη των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, βασική αρχή είναι ότι: όλα τα άτομα, ακριβώς επειδή είναι ανθρώπινα όντα, έχουν τα ίδια νομικά δικαιώματα.

Καθίσταται  πλέον προφανές ότι η σχέση μεταξύ ηθικής και νόμου είναι αμοιβαία και συνάμα  η ηθική και ο νόμος είναι, κατά ένα μεγάλο μέρος, αξεχώριστες έννοιες. Με άλλα λόγια οι ιατροί είναι υποχρεωμένοι να ακολουθούν τις επιταγές του νόμου αλλά και να λαμβάνουν επίσης μέρος σε πρωτοβουλίες που κατατείνουν στην τροποποίηση υφιστάμενων νόμων.

Βασικές αρχές / αντιλήψεις στην ιατρική ηθική θα μπορούσαν να είναι:

• Το δικαίωμα της Αυτοδιάθεσης: Το δικαίωμα ή η δυνατότητα του ατόμου να σκέπτεται, να επιλέγει, να αποφασίζει και να ενεργεί για τον εαυτό του.
• Η Εντιμότητα:  Η παροχή κάθε ιατρικής πληροφορίας θα πρέπει να γίνεται κατά τρόπο απολύτως ειλικρινή και απαλλαγμένο από οποιαδήποτε πρόθεση παραπλάνησης του αποδέκτη.
• Η Συγκατάθεση / Συναίνεση: Ασθενείς που έχουν ακέραιη νοητική λειτουργία έχουν δικαίωμα να δώσουν ή να αρνηθούν τη συγκατάθεσή τους για συγκεκριμένες θεραπείες , διαγνωστικές διαδικασίες ή και επεμβάσεις, ανεξαρτήτως της προσδοκώμενης θετικής έκβασης.
• Η τήρηση Εχεμύθειας: Οι ασθενείς έχουν το δικαίωμα της εχεμύθειας, όμως το δικαίωμα αυτό δεν είναι απόλυτο.  Υπάρχουν περιπτώσεις όπου ένα υπερισχύον δημόσιο συμφέρον μπορεί να δικαιολογεί την υπέρβασή του.
• Βλάβη και Όφελος: Ο στόχος κάθε ιατρικής πράξης οφείλει να είναι η προαγωγή της υγείας και η ελαχιστοποίηση της βλάβης σε όλους τους ασθενείς. 
• Δικαιοσύνη και Ισοτιμία: Τα άτομα έχουν δικαίωμα στη δίκαιη και απροκατάληπτη αντιμετώπιση αλλά και στην ισότιμη πρόσβαση στο πλήρες φάσμα των υπηρεσιών υγείας.

Το Βρετανικό Ιατρικό Συμβούλιο έχει εκδώσει έναν κατάλογο ιατρικών καθηκόντων με δεσμευτικές θέσεις για όλους τους ιατρούς και οποιαδήποτε διαπιστωμένη περίπτωση μη συμμόρφωσης έχει σοβαρότερες κυρώσεις για τον ιατρό, μέχρι και του σημείου αφαίρεσης της άδειας άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος.

Τον παραθέτω:

 «Οι ασθενείς πρέπει να είναι σε θέση να εμπιστεύονται τους ιατρούς με την υγεία τους και τη ζωή τους.  Για να δικαιολογηθεί αυτή η εμπιστοσύνη, εμείς ως επαγγελματίες της υγείας έχουμε καθήκον να διατηρήσουμε ένα ικανοποιητικό βασικό επίπεδο άσκησης ιατρικής και παροχής νοσηλευτικής φροντίδας επιδεικνύοντας σεβασμό για την ανθρώπινη ζωή.  Ιδιαίτερα ως ιατροί πρέπει::

Α. Να καταστήσουμε πρωταρχικό μας μέλημα τη φροντίδα του ασθενούς.

Β. Να αντιμετωπίζουμε κάθε ασθενή με ευγένεια και διακριτικότητα.

Γ. Να σεβόμαστε την αξιοπρέπεια και την προσωπική ζωή του ασθενούς,

Δ. Να ακούμε προσεκτικά τους ασθενείς και να σεβόμαστε τις απόψεις τους.

Ε. Να παρέχουμε στους ασθενείς πληροφόρηση κατά τρόπο εύληπτο για τους ίδιους.

Στ. Να σεβόμαστε τα δικαιώματα των ασθενών και τα συνεκτιμούμε σε κάθε απόφασή μας.

Ζ. Να ανανεώνουμε και συμπληρώνουμε συνεχώς τις γνώσεις και τις δεξιότητές μας.

Η. Να αναγνωρίζουμε τα όρια της επαγγελματικής μας επάρκειας.

Θ. Να είμαστε έντιμοι και αξιόπιστοι.

Ι. Μα σεβόμαστε και προασπίζουμε την αρχή τήρησης της εχεμύθειας.

Ια. Να φροντίζουμε ώστε οι προσωπικές μας πεποιθήσεις κατά κανένα τρόπο να μην υπεισέρχονται στη σχέση και στην επικοινωνία μας με τον ασθενή.

Ιβ. Να προστατεύουμε γρήγορα και αποτελεσματικά τον ασθενή από τον κίνδυνο, αν βάσιμα πιστεύουμε πως ούτε εμείς ούτε και κάποιος από τους συναδέλφους μας μπορεί να διαχειρισθεί το συγκεκριμένο του πρόβλημα.

Ιγ. Να αποφεύγουμε την κατάχρηση της ιδιότητάς μας.

Ιδ. Να συνεργαζόμαστε με τους συναδέλφους μας έτσι ώστε να εξυπηρετείται, κατά τον καλύτερο δυνατό τρόπο, το συμφέρον του ασθενούς.

Όλα αυτά καθιστούν προφανή την ανάγκη αναθεώρησης των σχέσεων, όπως αυτές αναπτύσσονται, μεταξύ ασθενών και θεραπόντων. 

Από τη μια μεριά τα αναφαίρετα δικαιώματα των ασθενών, όπως αυτά κατεγράφησαν, μαζί με την επαρκή ενημέρωση πάνω στα προβλήματά τους και από την άλλη μεριά η επαγγελματική ανάγκη πολλών συναδέλφων προς αύξηση του πελατειακού τους όγκου συνδυαζόμενα με την επιθετικότητα, δικαία ή άδικη, που νομικοί κύκλοι επιδεικνύουν, καθιστούν την προσεκτική και σώφρονα άσκηση του επαγγέλματός μας επιβεβλημένη. 

Είναι απαραίτητη συνθήκη η γνώση, εκ μέρους μας, όλων εκείνων των παραμέτρων που θα μπορούσαν να οδηγήσουν τόσο εμάς όσο και το κύρος του επαγγέλματός μας σε περιττές περιπέτειες. Η προσήλωσή μας στον όρκο του Ιπποκράτη δείχνει, όσο ποτέ άλλοτε, επιβεβλημένη.