Επίκουρος: ο φιλόσοφος της ηδονής.
Μου το έστειλε φίλος αγαπητότατος. Το αναρτώ με την πεποίθηση πως η γνωριμία με διανοητές, όπου σκοπίμως τους επιβλήθηκε σιωπή, είναι χρήσιμη.
Ο φιλόσοφος Επίκουρος
που γεννήθηκε στη Σάμο, γιος του Αθηναίου Νεοκλή, ήταν ιδρυτής της Σχολής των Επικουρείων
στην Αθήνα. Σε ηλικία 14 ετών άκουσε μαθήματα από τον πλατωνιστή Πάμφιλο. Για τη
φιλοσοφική του εξέλιξη έπαιξε ρόλο η σπουδή του (327-324) με δάσκαλο τον Ναυσιφάνη,
ο οποίος του δίδαξε την Ατομιστική του Δημόκριτου και τη θεωρία της ηδονής της Κυρηναϊκής
Σχολής. Αργότερα ο ίδιος έλεγε ότι όλα όσα ήξερε τα έμαθε μόνος του, γιατί οι δάσκαλοι
δεν μπορούσαν να του εξηγήσουν, τί υπήρχε πριν από το χάος, από το οποίο προέκυψε
η ζωή.
Στα έτη
323-321 ο Επίκουρος ήταν στρατιώτης στην Αθήνα. Το 323 πέθανε ο Μέγας Αλέξανδρος
στη Βαβυλώνα, με αποτέλεσμα το 322 να ξεσηκωθούν οι Αθηναίοι ενάντια στους Μακεδόνες.
Ταυτόχρονα ο Αριστοτέλης, φοβούμενος λιντσάρισμα, εγκατέλειψε το «Λύκειο», τη Σχολή
που είχε στην Αθήνα και διέφυγε στη Χαλκίδα όπου, μετά από λίγο καιρό, πέθανε. Η
προσπάθεια των Αθηναίων για απεξάρτηση από τους Μακεδόνες κατέληξε σε ήττα, οπότε
ο πατέρας του Επίκουρου εξεδιώχθη με άλλους Αθηναίους από τη Σάμο και κατέφυγε στον
ιωνικό Κολοφώνα. Εκεί εγκαταστάθηκε και ο Επίκουρος, όπου εμβάθυνε σε φιλοσοφικά
προβλήματα, στη συνέχεια δίδαξε δε στη Μυτιλήνη και στη Λάμψακο (Ελλήσποντος).
Αρκετοί φίλοι και
μαθητές από τη Μυτιλήνη και τη Λάμψακο ακολούθησαν τον Επίκουρο στην Αθήνα, όταν
αυτός ίδρυσε τη σχολή του «Κήπου», κάπου στο σημερινό Βοτανικό, μεταξύ Διπύλου
και Ακαδημίας. Περίπου την ίδια εποχή ίδρυσε σχολή στην «Ποικίλη Στοά» και ο Ζήνων
ο Κιτιεύς. Η επικούρεια Σχολή του «Κήπου» καλλιεργούσε φιλοσοφικό ανταγωνισμό με
τους ακαδημαϊκούς (πλατωνικούς) και τους περιπατητικούς (αριστοτελικούς). Στον
«Κήπο» δίδαξε ο Επίκουρος περίπου 40 χρόνια.
Οι επικούρειοι
είχαν φυσιοκρατικές αντιλήψεις και μίλαγαν ενάντια στις δεισιδαιμονίες, τη μαντική,
τα θρησκευτικά ιερατεία και τους δημοκόπους πολιτευτές, προκαλώντας έτσι την αντιπάθεια
των κατεστημένων ολιγαρχικών κύκλων. Τα κυριότερα έργα του ίδιου του Επίκουρου γέμιζαν
περί τους 300 παπύρους, έχουν όμως διασωθεί ελάχιστα, γιατί τα περισσότερα καταστράφηκαν
κατά τις συστηματικές πυρπολήσεις βιβλιοθηκών από τον 4ο αιώνα μ.Χ. και μετά.
Στην επικούρεια
διδασκαλία διαιρείται η φιλοσοφία, η οποία θεωρείται «φάρμακο της ψυχής», σε τρεις
τομείς, τη φυσική, τη λογική και την ηθική. Υπέρτατο αγαθό κατά τον Επίκουρο είναι
η ευχαρίστηση στη ζωή, για την απόλαυση της οποίας πρέπει να επιστρατεύονται όλες
οι προσπάθειες του ανθρώπου.
Η επικούρεια ευχαρίστηση (ηδονή) αφορούσε όλες τις ψυχικές απολαύσεις, την καλλιέργεια
του πνεύματος και την άσκηση της αρετής, χωρίς έπαρση και αυτοπροβολή. Σε επιστολή
του προς τον Μενοικέα ο Επίκουρος γράφει:
«Όταν λέμε ότι
σκοπός είναι η ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές του ασώτου και αυτές που βρίσκονται
μέσα στις απολαύσεις, όπως νομίζουν μερικοί που το αγνοούν και δεν το παραδέχονται
ή είναι κακώς πληροφορημένοι. Αλλά εννοούμε να μην πονάει το σώμα και να μην ταράσσεται
η ψυχή.»
Οι ιδανικές καταστάσεις
για τον άνθρωπο είναι, αρνητικά μεν η αταραξία, η αφοβία και η απονία και θετικά,
η ευθυμία, η χαρά, η ευφροσύνη και η απαλλαγή από το φόβο του θανάτου. Κύρια προσπάθεια
του ανθρώπου πρέπει να είναι η απολύτρωση από τον πόνο, η οποία εξασφαλίζει μία
παθητική ηδονή. Η φιλοσοφία του Επίκουρου για τον τρόπο διαβίωσης των ανθρώπων
συμπυκνώνεται στο «λάθε βιώσας» (= να ζεις απαρατήρητος, να μην επιδιώκεις την προβολή).
Στην ίδια επιστολή του προς Μενοικέα γράφει ο Επίκουρος:
«Το πιο φρικτό
από τα κακά, ο θάνατος, δεν είναι τίποτα για μας (τους επικούρειους), επειδή όταν
υπάρχουμε εμείς, αυτός δεν υπάρχει, και όταν επέλθει ο θάνατος, τότε δεν υπάρχουμε
εμείς.»1
Για το δίλημμα
πεπερασμένη – αιώνια ζωή που εισάγουν τεχνητά οι θρησκείες ώστε να προσφέρουν υπηρεσίες
με διάφορες αυθαίρετες κατασκευές περί αιωνιότητας της ζωής, έγραφε:
«Η σωστή γνώση
πως ο θάνατος δεν είναι τίποτα για μας, κάνει απολαυστική τη θνητότητα της ζωής,
όχι επειδή της προσθέτει άπειρο χρόνο, αλλά επειδή την απαλλάσσει από τον πόθο της
αθανασίας.»
Ενώ ο Πλάτων και
ο Αριστοτέλης θεωρούσαν τα ουράνια σώματα θεϊκές μονάδες με αυτοτελή βούληση, τα
οποία παρακολουθούσαν τους ανθρώπους, ο Επίκουρος γράφει ότι αυτά τα σώματα πήραν
από την αρχή, μαζί με το σφαιρικό τους σχήμα, την αναγκαιότητα και περιοδικότητα
των κινήσεών τους και δεν πρόκειται για μακάριες και άφθαρτες οντότητες.
Αναφέρει ο Επίκουρος
για τη θεωρία του
Ηδονή είναι
να μην πονάει το σώμα και να μην ταράσσεται η ψυχή.
Η αξία της γνώσης,
υποστηρίζει ο Επίκουρος, αντίθετα με τον Αριστοτέλη, μετριέται με τη χρησιμότητά
της. Η γνώση πρέπει να βοηθάει για να εκλείψουν οι δεισιδαιμονίες και οι πλάνες
και για να κατακτήσει ο άνθρωπος το ανώτερο αγαθό που είναι η ψυχική γαλήνη. Δεν
υπάρχει και δεν χρειαζόμαστε γνώση που δεν έχει σχέση με τη ζωή, που δεν μεγαλώνει
την ευτυχία μας, που δεν μειώνει τον πόνο μας
– επικούρειες αντιλήψεις που επικράτησαν οριστικά από την Αναγέννηση και εντεύθεν.
Επίσης αντίθετα
με τον Αριστοτέλη, ο Επίκουρος θεωρεί τις γυναίκες ισότιμες στην κοινωνική ζωή με
τους άνδρες και τις δέχεται ως μαθήτριες στη Σχολή. Εξ ίσου ισότιμη ανθρώπινη αντιμετώπιση
αξίζουν οι δούλοι, οι οποίοι μπορούσαν να παρακολουθούν μαθήματα στον Κήπο και να
αναδειχθούν σε φιλοσόφους. Το όνομα ενός εξ αυτών, Μυς, διασώθηκε σε μας από τον
ιστορικό Λαέρτιο. Για τις γυναίκες έγραψε ο Επίκουρος:
«Η γυναίκα σου
να σε σέβεται πρέπει και όχι να σε φοβάται, διότι δεν την πήρες για υπηρέτρια, αλλά
για σύντροφο στη ζωή.»
Μια σύγκριση αυτών
των αντιλήψεων με αντίστοιχες μεταγενέστερες που επικράτησαν στον ελληνόφωνο χώρο,
δείχνει ποια ανατολίτικη οπισθοδρομικότητα επεβλήθη στον Ελληνισμό με τις μεσανατολικές
δοξασίες.
Μέσα σε ένα περιβάλλον
πολεμικών και πολιτικών ανακατατάξεων των ελληνιστικών κρατών, όπου τίθενται ερωτήματα
για ανεξαρτησία (από τους Μακεδόνες) και αυτονομία των πόλεων, οι Επικούρειοι έχουν
σαφή άποψη για το θέμα των πατρίδων, όχι με την ιδιοκτησιακή έννοια που δημιουργούν
στους ανθρώπους, μέχρι των ημερών μας, οι κυβερνήτες για λόγους διατήρησης της
εξουσίας και διακίνησης εξοπλισμών, αλλά με την έννοια του ενιαίου περιβάλλοντος,
της κοινής πατρίδας και της αδελφοσύνης επί Γης. Έγραφε ο επικούρειος Διογένης Οινοανδέας
(2ος αιώνα π.Χ.):
«Με το κάθε
κομμάτιασμα της γης βέβαια άλλη είναι η πατρίδα για τον καθένα. Αλλά εάν δούμε όλη
την επιφάνεια αυτού του κόσμου, τότε μία είναι η πατρίδα όλων μας, όλη η Γη, και
μία η κατοικία μας, όλος ο κόσμος.»
Αντιλήψεις, οι
οποίες επανέρχονται τον 21ο αιώνα ως νέες σοφίες, μπροστά στα πολλαπλά προβλήματα
που προέκυψαν, είτε από τις φυσικές αλλαγές, είτε από τις δραστηριότητες του ανθρώπου,
π.χ. επιβάρυνση περιβάλλοντος, πυρηνικά όπλα, διατροφικά προβλήματα, ενεργειακή
ανεπάρκεια, αμάθεια και οπισθοδρομικότητα κ.ά.
Οι θεοί, κατά την επικούρεια
αντίληψη, δεν ανακατεύονται στα ανθρώπινα, δεν κάνουν χάρες και δεν δέχονται δώρα.
Αν έκαναν δε πράγματι οι θεοί όσα τους ζητούσαν οι άνθρωποι, θα εξαφανιζόταν η
ανθρωπότητα, γιατί όλοι επιζητούν και εύχονται το κακό των άλλων… Για κάθε στιγμή
και κάθε δυσκολία της ανθρώπινης ζωής, οι επικούρειοι φιλόσοφοι είχαν διατυπώσει
ως πνευματικό βοήθημα την τετραφάρμακον, τέσσερις φράσεις για συνεχή χρήση:
«Δεν μας φοβίζει
ο θεός, δεν μας ανησυχεί ο θάνατος, εύκολα αποκτιέται το Καλό, εύκολα υποφέρεται
το Κακό.»
Αυτό δηλώνει ότι,
πέρα από τις φυσικές δυνάμεις και τους νόμους του σύμπαντος,
- δεν υπάρχουν
θεοί τιμωροί και μπαμπούλες, όπως επαναλαμβάνουν καταπιεστικά οι θρησκείες, οπότε
και δεν χρειάζεται κάποιος να ζει με το φόβο τους
- δεν μας
ανησυχεί ο θάνατος που δεν μας αφορά, εφόσον εμείς δεν υπάρχουμε πια
- το καλό
που χρειάζεται για να ζήσει κάποιος, σύμφωνα με τις πνευματικές, ψυχικές και σωματικές
ανάγκες του, αποκτάται για έναν ολιγαρκή άνθρωπο εύκολα και τέλος,
- με την επικούρεια αταραξία αντιμετωπίζεται
κάθε κακό, κάθε δυσάρεστη κατάσταση και κάθε φόβος.
Ένας σημαντικός
τομέας που απασχόλησε εντατικά τον Επίκουρο, από τον οποίο έχουμε όμως λίγες πληροφορίες,
είναι η φυσική του φιλοσοφία. Η επιρροή του ατομισμού του Λεύκιππου και του Δημόκριτου
είναι παραπάνω από εμφανής στο έργο του Επίκουρου. Ο μεγάλος αυτός φιλό-σοφος έγραψε,
μεταξύ άλλων, και ένα τεράστιο συναφές σύγγραμμα, «Περί Φύσεως», το οποίο είχε έκταση
37 τόμων. Τα λίγα αποσπάσματα που έχουν διασωθεί από αυτό το έργο, είναι κυρίως
κείμενα του Λουκρήτιου και του Διογένη Οινοανδέα, αλλά και λίγα του ίδιου του Επίκουρου.
Μερικές από τις
βασικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας του Επίκουρου
- Τίποτα δεν
δημιουργείται ποτέ από το τίποτα.
- Ο κόσμος δεν
δημιουργήθηκε από θεία παρέμβαση.
- Ακόμα και
αν υπάρχουν θεοί, αυτοί δεν επιδρούν στο φυσικό κόσμο.
- Η ύλη δεν
καταστρέφεται σε τίποτα.
- Πρωταρχικά
στοιχεία της ύλης δεν είναι τα αριστοτελικά στοιχεία πυρ, αήρ, γη και ύδωρ, αλλά
μικρά αδιαίρετα άφθαρτα σωματίδια (άτμητα σωμάτια = άτομα).
- Τίποτα δεν
μπορεί να γίνει αισθητό αν δεν έχει υλική υπόσταση.
- Τίποτα δεν
υπάρχει εκτός από τα άτομα και το κενό ανάμεσά τους.
- Όλα τα σώματα,
είτε είναι άτομα, είτε προέρχονται από ένωση ατόμων.
- Το σύμπαν
είναι αχανές. Δεν βρισκόμαστε στο κέντρο του σύμπαντος, αλλά είμαστε ένας από τους
αναρίθμητους κόσμους του σύμπαντος.
- Τα άτομα βρίσκονται σε διαρκή κίνηση μέσα στο κενό. Μπορούν
να συνεχίσουν σε ευθεία, να συγκρουστούν, να αλλάξουν κατεύθυνση, να ενωθούν με
άλλα άτομα στη δημιουργία σύνθετων σωμάτων.
- Οι κόσμοι
και τα έμβια όντα δημιουργούνται από τυχαία γεγονότα λόγω της χαοτικής κίνησης των
ατόμων.
- Αυτό που αποκαλούμε
«ψυχή» είναι σωματική οντότητα με υλικά χαρακτηριστικά και δεν συνεχίζει να υπάρχει
μετά τον θάνατο.
- Η αίσθηση
είναι αξιόπιστη, διότι δεν μπορεί να αμφισβητηθεί από κάτι άλλο πιο αξιόπιστο από
αυτήν.
Σήμερα γνωρίζουμε
ότι αυτές οι απόψεις, τις οποίες είχε προσεγγίσει διαισθητικά ο Επίκουρος, δεν απέχουν
σημαντικά από τα επιστημονικά ευρήματα και τη σημερινή γνώση μας για τα ουράνια
σώματα και τη φύση γενικότερα. Δεν είχε, λοιπόν, άδικο ο Νίτσε που διαπίστωνε στα
τέλη του 19ου αιώνα ότι: «Η επιστήμη έχει βαλθεί να επιβεβαιώσει τον Επίκουρο!»
Είναι πασιφανές,
πόσο αρνητική ήταν για την πρόοδο της ανθρωπότητας η αποσιώπηση αυτού του μεγάλου
διανοητή κατά την ύστερη Αρχαιότητα και το Μεσαίωνα. Μπορούμε δε εύκολα να σκεφτούμε,
πόσο θα είχαν προωθηθεί η επιστήμη, η τεχνολογία και γενικότερα ο (ελληνικός) πολιτισμός,
αν είχε εξελιχθεί ομαλά η επιστήμη των ελληνορωμαϊκών και ελληνιστικών χρόνων και
δεν είχε παρεμβληθεί ο οπισθοδρομικός Μεσαίωνας με την υποστήριξη της εισροής στις
πολιτισμένες κοινωνίες βαρβάρων από Βορρά και Ανατολή και της άνωθεν επιβολής σκοτεινών
δεσποτικών και θεόπληκτων αντιλήψεων.
Από τα προηγούμενα
είναι επίσης κατανοητό, γιατί οι πλατωνιστές και αριστοτελιστές απεχθάνονταν αυτόν
τον μεγάλο φιλόσοφο, τους μαθητές του και τη φιλοσοφία τους και γιατί συνεχίζεται
αυτή η εχθρότητα μέχρι των ημερών μας από όλους τους ελιτίστικους μηχανισμούς.
Περίπου 300 χρόνια
μετά την εποχή του Επίκουρου, γράφει ο Πλούταρχος (~50 – 125 μ.Χ.) ότι ο ιδρυτής
της Σχολής του «Κήπου» προσπάθησε να ανατρέψει τους «θεσμούς της πόλης» και ότι
θεωρούσε τον εαυτό του «σοφότερο από τον Πλάτωνα» – έγκλημα καθοσιώσεως για τους
ολιγαρχικούς. Γι’ αυτές λοιπόν τις αντιλήψεις έπρεπε, σύμφωνα με τον Πλούταρχο
που είχε ο ίδιος ολιγαρχικές προτιμήσεις, να μαστιγωθούν όλοι οι επικούρειοι, όχι
με το απλό μαστίγιο αλλά με το αστραγωτό! Αυτή η εκδήλωση αντιπάθειας και εκδικητικότητας
δείχνει, πόση επιρροή πρέπει να είχαν ακόμα κατά το 2ο μ.Χ. αιώνα στην κοινωνία
της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας οι επικούρειοι φιλόσοφοι.
Ο Επίκουρος δεν
έτυχε μέχρι σήμερα, λόγω των δημοκρατικών και φυσιοκρατικών του αντιλήψεων, οποιασδήποτε
προβολής μέσα από τα σύγχρονα εκπαιδευτικά συστήματα, τα οποία κατά κύριο λόγο στηρίζουν
ακόμα ολιγαρχικές και θεοκρατικές αντιλήψεις. Μόλις τα τελευταία χρόνια παρουσιάζεται
στα ελληνικά σχολικά βιβλία δειλά η βιογραφία του Επίκουρου και αναπτύσσεται η
φιλοσοφία του. Μερικοί σύγχρονοι δυσφημιστές εξηγούν δε, κάνοντας μεταφραστικά άλματα, ότι το λάθε βιώσας
(= να ζεις απαρατήρητος)2 του σπουδαίου αυτού φιλοσόφου
σημαίνει πως κάποιος ζει λαθραία, σε βάρος των άλλων – ένα ακόμα δείγμα της διαχρονικής
οπισθοδρομικής αθλιότητας που υποστηρίζεται κατά κανόνα από μηχανισμούς προπαγάνδας,
θεσμοποιημένους και άτυπους.
Το υπέρτατο αγαθό
λοιπόν στην επικούρεια ηθική είναι η ευτυχισμένη ζωή και μπορεί να επιτευχθεί εύκολα
ακολουθώντας ένα σύστημα επιλογών και αποφυγών.
Πρώτα από όλα ο
άνθρωπος πρέπει να απελευθερωθεί από αυτά που αντιτίθενται στην ευδαιμονία του
(η πληρότητα της ευτυχίας δίνεται από την απόλυτη απουσία πόνου, σωματικού «απονία»
και ψυχικού «αταραξία»).
Το πρώτο εμπόδιο
που εμποδίζει την ευτυχία μας είναι ο φόβος. Ο φόβος των θεών και ο φόβος του Θανάτου.
Η απόρριψη οποιασδήποτε επέμβασης των Θεοτήτων στα ανθρώπινα ζητήματα δίνουν μια
προοπτική ελευθερίας αλλά και λύτρωσης. Η ψυχή δεν είναι αθάνατη και οποιοσδήποτε
φόβος μεταθανάτιας τιμωρίας ή ελπίδας ανταμοιβής δεν έχει νόημα.
Ο Επίκουρος μας
καλεί να απολαύσουμε αυτήν την Ζωή και να μην χάσουμε αυτήν την μοναδική ευκαιρία
που μας δίδεται. Πρέπει να απελευθερωθούμε από τις δεισιδαιμονίες των Μύθων και
των Θρησκειών.
Η ηθική του Ε.
έχει ως μέτρο της ευτυχίας την ηδονή. Η ηδονή ή ο πόνος είναι φυσικό επακόλουθο
κάθε επαφής μας με πράγματα ή ανθρώπους. Η φύση του ανθρώπου είναι φτιαγμένη έτσι
ώστε οι αισθήσεις να μας υποδεικνύουν το καλό ή το κακό μιας πράξης διαμέσου του
αισθήματος της ηδονής ή του πόνου. Ότι παράγει ηδονή είναι καλό, ότι παράγει πόνο
είναι κακό.
Αλλά ο σοφός άνθρωπος
διαθέτει φρόνηση -μια από τις σημαντικότερες αρετές για τους επικούρειους- και
δεν παραδίνεται αδιακρίτως σε κάθε λογής ηδονές.
«Κι ακριβώς επειδή
είναι το πρωταρχικό και σύμφυτο μ`εμάς αγαθό, για τούτο δεν επιλέγουμε αδιακρίτως
κάθε ηδονή, αλλά συμβαίνει ορισμένες φορές να γυρίζουμε την πλάτη μας σε πολλές
ηδονές, όταν τα προβλήματα που προκαλούν αυτές οι ηδονές είναι για μας μεγαλύτερα και υπάρχουν, από την άλλη, πολλοί πόνοι που τους θεωρούμε προτιμότερους από τις
ηδονές, εφόσον η ηδονή που θα ακολουθήσει άμα τους υπομείνουμε για κάμποσο θα είναι
για μας μεγαλύτερη.»
Παραδείγματος χάριν
ένας που πίνει υπερβολικά κρασί το βράδυ και την άλλη ημέρα υποφέρει από τρομερούς
πονοκεφάλους δεν θεωρείτε πετυχημένος ηδονιστής. Πόσο μάλλον ένας ναρκομανής.
Από την άλλη πχ ένας φοιτητής
μπορεί να κουραστεί και να στερηθεί κάποια πράγματα αλλά οι καρποί που θα δρέψει
ύστερα θα τον ξεπληρώσουν με το παραπάνω.
Γι` αυτό λοιπόν πρέπει να σκεφτόμαστε τις συνέπειες των πράξεων
μας πριν δράσουμε:
«Για κάθε σου επιθυμία πρέπει να θέτεις το ερώτημα: τι θα μου
συμβεί αν γίνει αυτό που επιθυμώ; Και τι αν δεν γίνει;»
Η Αρετές είναι το μέσο για την επίτευξη του υπέρτατου Αγαθού,
την Ευτυχία! Γι`αυτό και πρέπει να ζούμε σύμφωνα με αυτές. Οι τέσσερεις θεμελιώδεις
αρετές για τους επικούρειους είναι η φρόνηση, η εγκράτεια, η ανδρεία και η δικαιοσύνη.
«Είναι αδύνατο να ζήσεις ηδονικά, αν η ζωή σου δεν έχει φρόνηση,
ομορφιά και δικαιοσύνη` κι είναι αδύνατο να ‘χει η ζωή σου ομορφιά, δικαιοσύνη και
φρόνηση, αν δεν έχει και χαρά. Όποιος δεν τα διαθέτει αυτά δεν μπορεί να ζει ευτυχισμένα»
Ο επικούρειος ηδονισμός δεν είναι ένας εξεζητημένος ζήλος για
πλούσια εδέσματα, σεξουαλικών ηδονών κτλ., αλλά χαρακτηρίζεται από ολιγάρκεια,
αυτοσυγκράτηση και μια μετριοπαθή χρήση των ηδονών. Θα μπορούσε κανείς να τον ονομάσει
σχεδόν «ασκητικό».
«Το να αρκείται κανείς σ `αυτά που έχει, το θεωρώ πολύ σπουδαίο
αγαθό: όχι για να αρκούμαστε σώνει και καλά στα λίγα, αλλά για να αρκούμαστε στα
λίγα όταν λείπουν τα πολλά, με την γνήσια πεποίθηση ότι την πολυτέλεια την απολαμβάνουν
πολύ καλύτερα οι άνθρωποι που δεν την έχουν ανάγκη... μας προετοιμάζει να σταθούμε
άφοβοι μπροστά στα παιχνίδια της τύχης.»
Οι επιθυμίες κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες:
α) φυσικές και αναγκαίες (αυτές που είναι αναγκαίες για να αφαιρούν
τον πόνο πχ υγεία, διατροφή, στέγη...)
β) φυσικές αλλά όχι αναγκαίες (αυτές που δεν οδηγούν απαραίτητα
σε πόνο αν δεν εκπληρωθούν πχ ένα πολυτελές γεύμα)
γ) κενόδοξες (αυτές που όσο τις ικανοποιούμε τόσο μας αφήνουν
ανικανοποίητους και μας οδηγούν σε μια αέναη αναζήτηση ικανοποίηση τους πχ Εξουσία,
δόξα, πλούτη...)
Ο Επίκουρος διακρίνει της ηδονές σε διανοητικές και σωματικές.
Οι σωματικές ηδονές και πόνοι αφορούν μόνο το παρόν ενώ οι διανοητικές ηδονές και
πόνοι έχουν ρίζες και στο παρελθόν (παλιές μνήμες ευχαρίστησης ή απογοήτευσης περασμένων
πόνων ή λαθών) και στο μέλλον (πίστη ή φόβος για το τι θα συμβεί). Ο μεγαλύτερος
καταστροφέας της ευτυχίας κατά τον Επίκουρο είναι το άγχος για το μέλλον, ειδικά
ο φόβος των Θεών και του Θανάτου. Εάν κάποιος μπορέσει να εξορίσει τον φόβο για
το μέλλον και να αντιμετωπίσει το μέλλον με την πεποίθηση ότι η επιθυμίες του θα
ικανοποιηθούν, τότε μπορεί να επιτύχει την αταραξία! Την πιο αξιοζήλευτη κατάστασή
που μπορεί να φτάσει κανείς.
Τέλος η Φιλία είναι μια από τις μεγαλύτερες απολαύσεις στην ζωή,
αν όχι η μεγαλύτερη.
Έτσι λοιπόν οι συμβουλές
του Επίκουρου μέσα από τα βάθη των Αιώνων μπορούν ακόμα και σήμερα να μας βοηθήσουν
να ζήσουμε έναν ευδαίμονα βίο.
- Ὁ θάνατος οὐδὲν πρὸς ἡμᾶς·
τὸ γὰρ διαλυθὲν ἀναισθητεῖ͵ τὸ δ΄ ἀναισθητοῦν οὐδὲν πρὸς ἡμᾶς.
- Ο θάνατος δεν είναι τίποτε για εμάς, διότι αυτό που έχει αποσυντεθεί
δεν αισθάνεται και αυτό που δεν αισθάνεται δεν είναι τίποτε για εμάς.
- Κύριαι
Δόξαι, 2
- Ὅρος τοῦ μεγέθους τῶν ἡδονῶν ἡ παντὸς
τοῦ ἀλγοῦντος ὑπεξαίρεσις. ὅπου δ΄ ἂν τὸ ἡδόμενον ἐνῇ͵ καθ΄ ὃν ἂν χρόνον ᾖ͵ οὐκ
ἔστι τὸ ἀλγοῦν ἢ λυπούμενον ἢ τὸ συναμφότερον.
- Όριο του μεγέθους των ηδονών είναι η εξάλειψη κάθε πόνου. Όπου
είναι παρούσα η ηδονή και για όσο διάστημα είναι παρούσα, δεν υπάρχει τίποτε που
να προξενεί πόνο ή λύπη ή και τα δύο μαζί.
- Κύριαι
Δόξαι, 3
- Οὐκ ἔστιν ἡδέως ζῆν ἄνευ τοῦ φρονίμως
καὶ καλῶς καὶ δικαίως οὐδὲ φρονίμως καὶ καλῶς καὶ δικαίως ἄνευ τοῦ ἡδέως.
- Είναι αδύνατον να ζεις ευχάριστα χωρίς να ζεις σοφά, έντιμα και
δίκαια και είναι αδύνατον να ζεις σοφά έντιμα και δίκαια χωρίς να ζεις ευχάριστα.
- Κύριαι
Δόξαι, 5
- Ὁ δίκαιος ἀταρακτότατος͵ ὁ δ΄ ἄδικος πλείστης
ταραχῆς γέμων.
- Ο δίκαιος άνθρωπος έχει ηρεμία, ενώ ο άδικος είναι γεμάτος ταραχή.
- Κύριαι
Δόξαι, 17
- Ὧν ἡ σοφία παρασκευάζεται εἰς τὴν τοῦ
ὅλου βίου μακαριότητα πολὺ μέγιστόν ἐστιν ἡ τῆς φιλίας κτῆσις.
- Από τα αγαθά που παρέχει η σοφία για τη μακαριότητα της ζωής στο
σύνολό της το μέγιστο είναι η απόκτηση της φιλίας.
- Κύριαι
Δόξαι, 27
- Ταῖς γὰρ ἰδίαις οἰκειούμενοι διὰ παντὸς
ἀρεταῖς τοὺς ὁμοίους ἀποδέχονται͵ πᾶν τὸ μὴ τοιοῦτον ὡς ἀλλότριον νομίζοντες.
- [Οι άνθρωποι], καθώς είναι εξοικειωμένοι διαρκώς με τις δικές
τους αρετές, αποδέχονται τους ομοίους τους και θεωρούν ξένο κάθε τι το διαφορετικό.
- Επιστολή
προς Μενοικέα, 124
- Πᾶν ἀγαθὸν καὶ κακὸν ἐν αἰσθήσει· στέρησις
δέ ἐστιν αἰσθήσεως ὁ θάνατος.
- Κάθε καλό και κάθε κακό βρίσκεται στην αίσθηση, ενώ ο θάνατος
είναι ακριβώς η στέρηση της αίσθησης.
- Επιστολή
προς Μενοικέα, 124
- Μήτε νέος τις ὢν μελλέτω φιλοσοφεῖν͵ μήτε
γέρων ὑπάρχων κοπιάτω φιλοσοφῶν. οὔτε γὰρ ἄω-ρος οὐδείς ἐστιν οὔτε πάρωρος πρὸς
τὸ κατὰ ψυχὴν ὑγιαῖνον. [...] ὥστε φιλοσοφητέον καὶ νέῳ καὶ γέροντι͵ τῷ μὲν ὅπως
γηράσκων νεάζῃ τοῖς ἀγαθοῖς διὰ τὴν χάριν τῶν γεγονότων͵ τῷ δὲ ὅπως νέος ἅμα καὶ
παλαιὸς ᾖ διὰ τὴν ἀφοβίαν τῶν μελλόντων.
- Ούτε όταν κάποιος είναι νέος να αργοπορεί να φιλοσοφήσει, ούτε
όταν είναι γέρος να καταπονεί-ται φιλοσοφώντας. [...] Πρέπει, λοιπόν, να φιλοσοφεί
και ο νέος και ο γέρος: ο ένας ώστε, καθώς γερνά, να παραμένει νέος μέσα στα αγαθά
– από ευγνωμοσύνη προς τα όσα έγιναν -, και ο άλ-λος, αν και νέος, να είναι συνάμα
και ώριμος, καθώς θα είναι απαλλαγμένος από το φόβο για όσα θα γίνουν.
- Επιστολή
προς Μενοικέα, 122
- Οὐθὲν γάρ ἐστιν ἐν τῷ
ζῆν δεινὸν τῷ κατειληφότι γνησίως τὸ μηδὲν ὑπάρχειν ἐν τῷ μὴ ζῆν δει-νόν. ὥστε μάταιος
ὁ λέγων δεδιέναι τὸν θάνατον οὐχ ὅτι λυπήσει παρών͵ ἀλλ΄ ὅτι λυπεῖ μέλλων. ὃ γὰρ
παρὸν οὐκ ἐνοχλεῖ͵ προσδοκώμενον κενῶς λυπεῖ.
- Για εκείνον που κατανόησε πραγματικά ότι δεν υπάρχει τίποτε το
φρικτό στο να μη ζει, δεν υπάρ-χει τίποτε το φριχτό στο να ζει. Επομένως, είναι
ανόητος όποιος λέει ότι φοβάται το θάνατο, όχι επειδή θα υποφέρει όταν έρθει ο θάνατος,
αλλά επειδή υποφέρει στη σκέψη ότι θα έρθει.
- Επιστολή
προς Μενοικέα, 125
- Τὸ φρικωδέστατον οὖν τῶν κακῶν ὁ θάνατος
οὐθὲν πρὸς ἡμᾶς͵ ἐπειδήπερ ὅταν μὲν ἡμεῖς ὦμεν͵ ὁ θάνατος οὐ πάρεστιν͵ ὅταν δὲ ὁ
θάνατος παρῇ͵ τόθ΄ ἡμεῖς οὐκ ἐσμέν. οὔτε οὖν πρὸς τοὺς ζῶντάς ἐστιν οὔτε πρὸς τοὺς
τετελευτηκότας͵ ἐπειδήπερ περὶ οὓς μὲν οὐκ ἔστιν͵ οἳ δ΄ οὐκέτι εἰσίν.
- Το πιο φοβερό από τα κακά, ο θάνατος, δεν είναι τίποτε για εμάς
– στον βαθμό που όσο υπάρ-χουμε, δεν είναι παρών· κι όταν πάλι είναι παρών εκείνος,
τότε δεν υπάρχουμε εμείς. Άρα ο θά-νατος δεν υπάρχει ούτε για τους ζωντανούς ούτε
για τους πεθαμένους – εφόσον για τους πρώ-τους δεν υπάρχει, ενώ οι άλλοι δεν υπάρχουν
πια.
- Επιστολή
προς Μενοικέα, 125
- Μνημονευτέον δὲ ὡς τὸ μέλλον οὔτε πάντως
ἡμέτερον οὔτε πάντως οὐχ ἡμέτερον͵ ἵνα μήτε πά-ντως προσμένωμεν ὡς ἐσόμενον μήτε
ἀπελπίζωμεν ὡς πάντως οὐκ ἐσόμενον.
- Πρέπει να θυμόμαστε ότι το μέλλον δεν είναι ούτε εντελώς δικό
μας ούτε κι εντελώς ξένο μας, ώστε ούτε να περιμένουμε με βεβαιότητα ότι θα έρθει,
ούτε να απελπιζόμαστε ότι σίγουρα δε θα έρθει.
- Επιστολή
προς Μενοικέα, 127
- Τότε γὰρ ἡδονῆς χρείαν ἔχομεν͵ ὅταν ἐκ
τοῦ μὴ παρεῖναι τὴν ἡδονὴν ἀλγῶμεν• ὅταν δὲ μὴ ἀλγῶμεν͵ οὐκέτι τῆς ἡδονῆς δεόμεθα.
- Την ηδονή την έχουμε ανάγκη ακριβώς τότε, όταν πονούμε από την
απουσία της∙ ενώ όταν δεν πονούμε, δεν την χρειαζόμαστε πια.
- Επιστολή
προς Μενοικέα, 128
- Καὶ τὴν αὐτάρκειαν δὲ ἀγαθὸν μέγα νομίζομεν͵
οὐχ ἵνα πάντως τοῖς ὀλίγοις χρώμεθα͵ ἀλλ΄ ὅπως ἐὰν μὴ ἔχωμεν τὰ πολλά͵ τοῖς ὀλίγοις
ἀρκώμεθα͵ πεπεισμένοι γνησίως ὅτι ἥδιστα πολυτελείας ἀπολαύουσιν οἱ ἥκιστα ταύτης
δεόμενοι͵ καὶ ὅτι τὸ μὲν φυσικὸν πᾶν εὐπόριστόν ἐστι͵ τὸ δὲ κενὸν δυσπόριστον.
- Θεωρούμε ότι η αυτάρκεια είναι μέγιστο αγαθό, όχι για να χρησιμοποιούμε
πάντοτε τα λίγα, αλλά για να μπορούμε, όταν δεν έχουμε πολλά, να αρκούμαστε στα
λίγα, πιστεύοντας στ’ αλήθεια ότι την πολυτέλεια την απολαμβάνουν ηδονικότερα εκείνοι
που την έχουν μικρότερη ανάγκη και ότι κάθε τι φυσικό το αποκτούμε εύκολα, ενώ το
μάταιο δύσκολα.
- Επιστολή
προς Μενοικέα, 130
- Οὐθὲν ἔοικε θνητῷ ζῴῳ ζῶν ἄνθρωπος ἐν
ἀθανάτοις ἀγαθοῖς.
- Διόλου δε μοιάζει με ζώο θνητό ο άνθρωπος που ζει μέσα σε αθάνατα
αγαθά.
- Επιστολή
προς Μενοικέα, 135
- Πᾶσα ἀλγηδὼν εὐκαταφρόνητος• ἡ γὰρ σύντονον
ἔχουσα τὸ πονοῦν σύντομον ἔχει τὸν χρόνον, ἡ δὲ χρονίζουσα περὶ τὴν σάρκα ἀβληχρὸν
ἔχει τὸν πόνον.
- Κάθε σωματικός πόνος είναι αξιοκαταφρόνητος• αυτός που πονά πολύ
διαρκεί λίγο, ενώ αυτός που χρονίζει στη σάρκα προξενεί ήπιο πόνο.
- Επικούρου Προσφώνησις, 4
- Ἀδικοῦντα λαθεῖν μὲν δύσκολον,
πίστιν δὲ λαβεῖν ὑπὲρ τοῦ λαθεῖν ἀδύνατον.
- Αυτός που αδικεί είναι δύσκολο
να ξεφύγει• αλλά να βεβαιωθεί πως θα συνεχίζει να ξεφεύγει εί-ναι αδύνατον.
- Επικούρου Προσφώνησις, 7
- Κακὸν
ἀvάγκη, ἀλλ’ οὐδεμία ἀvάγκη ζῆν μετὰ ἀvάγκης.
- Η ανάγκη είναι κακό, αλλά δεν είναι αναγκαίο να ζούμε υπό καθεστώς
ανάγκης.
- Επικούρου Προσφώνησις, 9
- Γεγόναμεν
ἅπαξ, δὶς δὲ οὐκ ἔστι γενέσθαι• δεῖ δὲ τὸν αἰῶνα μηκέτι εἶναι• σὺ δὲ οὐκ ὢν τῆς
αὔριον κύριος ἀναβάλλῃ τὸ χαῖρον• ὁ δὲ βίος μελλησμῷ παραπόλλυται καὶ εἷς ἕκαστος
ἡμῶν ἀσχολούμενος ἀποθνῄσκει.
- Γεννηθήκαμε μια φορά και δεν γίνεται να γεννηθούμε και δεύτερη•
και κατ’ ανάγκην δεν υπάρχει πια κάτι αιώνια. Όμως εσύ, που δεν εξουσιάζεις το αύριο,
αναβάλλεις την ευτυχία σου: και η ζωή σπαταλιέται στις αναβολές κι ο καθένας μας
πεθαίνει γεμάτος ασχολίες.
- Επικούρου Προσφώνησις, 14
- Ἀφαιρουμένης
προσόψεως καὶ ὁμιλίας καὶ συναναστροφῆς ἐκλύεται τὸ ἐρωτικὸν πάθος.
- Αν αφαιρέσουμε την όψη, τη συνομιλία και τη συναναστροφή, σβήνει
το ερωτικό πάθος.
- Επικούρου Προσφώνησις, 18
- Τοῦ
γεγονότος ἀμνήμων ἀγαθοῦ γέρων τήμερον γεγένηται.
- Ο γέρος που λησμονεί το αγαθό που συνέβη είναι σαν να γεννήθηκε
σήμερα.
- Επικούρου Προσφώνησις, 19
- Ἡ
πενία μετρουμένη τῷ τῆς φύσεως τέλει μέγας ἐστὶ πλοῦτος• πλοῦτος δὲ μὴ ὁριζόμενος
μεγάλη ἐστὶ πενία.
- Η φτώχεια, αν υπολογιστεί με μέτρο τον σκοπό της φύσης, είναι
μεγάλος πλούτος• ενώ ο πλού-τος που δεν του έχουν τεθεί όρια είναι μεγάλη φτώχεια.
- Επικούρου Προσφώνησις, 25
- Οὔτε
τοὺς προχείρους εἰς φιλίαν οὔτε τοὺς ὀκνηροὺς δοκιμαστέον• δεῖ δὲ καὶ παρακινδυνεῦσαι
χάριν, χάριν φίλιας.
- Δεν πρέπει να αποδεχόμαστε ούτε τους πολύ βιαστικούς στη φιλία
ούτε τους πολύ διστακτικούς∙ γιατί για χάρη της φιλίας χρειάζεται και να διακινδυνεύουμε.
- Επικούρου Προσφώνησις, 28
- Οὐχ
οὕτως χρείαν ἔχομεν τῆς χρείας <τῆς> παρὰ τῶν φίλων ὡς τῆς πίστεως τῆς περὶ
τῆς χρείας.
- Δεν έχουμε τόσο ανάγκη τη βοήθεια των φίλων μας, όσο τη βεβαιότητα
για τη βοήθειά τους.
- Επικούρου Προσφώνησις, 34
- Μικρὸς
παντάπασιν ᾧ πολλαὶ αἰτίαι εὔλογοι εἰς ἐξαγωγὴν βίου.
- Είναι μικρός από κάθε άποψη ο άνθρωπος που έχει πολλούς και καλούς
λόγους να εγκαταλείψει τη ζωή.
- Επικούρου Προσφώνησις, 38
- Οὔθ’ ὁ τὴν χρείαν ἐπιζητῶν
διὰ παντὸς φίλος, οὔθ’ ὁ μηδέποτε συνάπτων• ὁ μὲν γὰρ καπηλεύει τῇ χάριτι τὴν ἀμοιβήν,
ὁ δὲ ἀποκόπτει τὴν περὶ τοῦ μέλλοντος εὐελπιστίαν.
- Φίλος δεν είναι ούτε εκείνος που διαρκώς επιζητεί το χρήσιμο ούτε
εκείνος που ποτέ δεν το συν-διάζει με τη φιλία. Γιατί ο ένας, με πρόσχημα την ευεργεσία,
εμπορεύεται το αντάλλαγμα, ενώ ο άλλος σκοτώνει την καλή ελπίδα για το μέλλον.
- Επικούρου Προσφώνησις, 39
- Ἡ
φιλία περιχορεύει τὴν οἰκουμένην κηρύττουσα δὴ πᾶσιν ἡμῖν ἐγείρεσθαι ἐπὶ τὸν μακαρισμόν.
- Η φιλία σέρνει το χορό της ολόγυρα στην οικουμένη, κηρύττοντας
σε όλους μας να σηκωθούμε για το μακαρισμό.
- Επικούρου Προσφώνησις, 52
- Ἔστι
καὶ ἐν λεπτότητι καθαριότης, ἧς ὁ ἀνεπιλόγιστος παραπλήσιόν τι πάσχει τῷ διʼ ἀοριστίαν
ἐκπίπτοντι.
- Υπάρχει και στην απλότητα ένα μέτρο και όποιος δεν το λογαριάζει
παθαίνει ό,τι συμβαίνει σ’ ε-κείνον που δεν έχει όρια.
- Επικούρου Προσφώνησις, 63
- Συμπαθῶμεν
τοῖς φίλοις οὐ θρηνοῦντες ἀλλὰ φροντίζοντες.
- Στον πόνο των φίλων συμπάσχουμε όχι θρηνώντας αλλά μεριμνώντας
γι’ αυτούς.
- Επικούρου Προσφώνησις, 66
- Ἐν
φιλολόγῳ συζητήσει πλεῖον ἤνυσεν ὁ ἡττηθεὶς καθ’ ὃ προσέμαθεν.
- Στην κοινή φιλοσοφική αναζήτηση κερδίζει περισσότερα αυτός που
έμαθε περισσότερα: ο ηττη-μένος.
- Επικούρου Προσφώνησις, 74
- Τῆς
αὐταρκείας καρπὸς μέγιστος ἐλευθερία.
- Η ελευθερία, ο μέγιστος καρπός της αυτάρκειας.
- Επικούρου Προσφώνησις, 77
--------------------------------------------------
1:Ὁ θάνατος οὐδὲν πρὸς ἡμᾶς· τὸ γὰρ διαλυθὲν ἀναισθητεῖ͵ τὸ δ΄ ἀναισθητοῦν οὐδὲν πρὸς ἡμᾶς.
2 Το ''Λάθε Βιώσας'' είναι μια φράση που συνοψίζει τη φιλοσοφία του Επίκουρου για την ζωή. Περιφραστικά ση-μαίνει να ζεις στο περιθώριο της τρέχουσας τάξης πραγμάτων, διαφυλάσσοντας προπάντων την ψυχική σου ηρεμία. Αποτελεί μια άποψη πλήρως αντίθετη με την τρέχουσα, όπου η διασημότητα, το life style, η καταξίωση, η αναγνω-ρισιμότητα αποτελούν τις εκ των ον ουκ άνευ έννοιες της σύγχρονης μιντιακής πραγματικότητας.
