Ομιλία μου στη συγκέντρωση της MENSA στις 24 Νοεμβρίου, 2012

Σκέψεις και προβληματισμοί πάνω στη μεταφορά της ποίησης (εξ' αφορμής της μετάφρασης του συνολικού ποιητικού έργου του T.S.Eliot) 

Ομιλία στη ΜΕΝSA

Η ενασχόληση με το έργο ενός ποιητή αποτελεί, ασφαλώς, μια πράξη μεροληψίας, όπως εξ’ άλλου και όλες οι καθημερινές μας, επιλογές.

Η αφετηρία αυτής της διαδικασίας μπορεί να έχει, τις  πολλές φορές, διάφορους ετερόκλητους, μέχρι και παντελώς τυχαίους, λόγους. Θα πρέπει εδώ να συνεκτιμήσουμε την αξία της έννοιας του παντελώς τυχαίου και, αν τολμήσουμε μια, πιο σε βάθος, ανάλυση, θα δούμε πως η έννοια του παντελώς τυχαίου είναι τελικά το προκλητό, από τον εμπλεκόμενο αναγνώστη, τυχαίο ή, αν το θέλετε αλλιώς, το τυχαίο που καθίσταται υποκειμενική επιλογή. Και εξηγούμαι: από τις ετερόκλητες τυχαίες συμπτώσεις της καθημερινότητας, ιδιοποιούμαστε ή εμπνεόμαστε από όσες η ευαισθησία μας, η καλλιέργειά μας και, φυσικά, η ανάγκη μας, προκρίνουν ως επιλογές.

Επιλεγμένα, λοιπόν, μέσα από τις καθημερινές συμπτώσεις  γεγονότα, ήταν αυτά που λειτούργησαν στην περίπτωσή μου ως αφορμές.  Αφορμές που με οδήγησαν, με κράτησαν αλλά και μου πρόσφεραν, μέχρι το τέλος, αλλά ακόμα και σήμερα συνεχίζουν να μου προσφέρουν, μια μαγική διαδρομή.

Πέρασαν, 30 σχεδόν χρόνια, από τότε που ξεκίνησα τη μετάφραση του ποιητικού έργου του T.S.Eliot, δίχως καμιά προηγούμενη ανάλογη εμπειρία. Μοναδική μου συντροφιά η βαθιά μου εκτίμηση για τον ποιητή και βέβαια η αγάπη και ο θαυμασμός μου, για το έργο του. Το ταξίδι ήταν, αλλά και παραμένει, όσο κι αν αυτό ξενίζει, υπέροχο. 

Η μάχη, (εννοιολογική ή μεταφραστική), με κάθε ποίημα είναι συνεχής και αδιάλειπτη. Ο Τσέχος ποιητής Μίροσλαβ Χόλουμπ λέει, παραφράζοντας τον Ηράκλειτο, πως: "κανένας δεν μπορεί να μπει στο ίδιο ποίημα δυο φορές". Η ίδια ακριβώς μάχη δίδεται, ες αεί, για την κατάκτηση της γλωσσικής μας επάρκειας, αλλά και για την βελτιστοποίηση της κατ’ οικονομίαν εκφραστικής μας ικανότητας.

Αντικρίζοντας τώρα, από κάποια απόσταση ασφαλείας τα πράγματα, θα ήθελα να καταθέσω τους προβληματισμούς και τις σκέψεις μου από αυτή την περιπέτεια:

1.    Το έργο κάθε μεγάλου ποιητή χαρακτηρίζει, εκτός των άλλων, η αγωνία και το έντονο αίσθημα ευθύνης για τη λαλιά του. Ο κάθε μείζων ποιητής, καθίσταται μοιραία ο κύριος αναμορφωτής της γλώσσας στην οποία εκφράζεται.

2.    Ένας ποιητής – φιλόσοφος, όπως ο T.S.Eliot, είναι υποχρεωμένος να ψαύσει, αλλά ακόμη και να υπερβεί, τα όρια της γλώσσας του ώστε να καταγράψει τους στοχασμούς του με αισθητική πληρότητα και αποτελεσματική ακρίβεια.

3.    Ο μεταφραστής, εφ’ όσον οικειοθελώς εμπλέκεται, έχει, κατά κανόνα, τα εξής χαρακτηριστικά:

 α.  Προσεγγίζει μεταφραστικώς ένα προσωπικό του πρότυπο που ασφαλώς τον επισκιάζει και, κατά κανόνα, τον επηρεάζει βαθειά.

 β.  Η συχνή και σε ικανό βάθος χρόνου τριβή του με το πρωτότυπο, σταδιακώς τροποποιεί και εμπλουτίζει την αρχική του αντίληψη. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να ακυρώνονται συχνά οι αρχικές μεταφραστικές του προσεγγίσεις και τελικά να καταλήγει αναζητώντας τις νέες εκείνες που, με ασφάλεια, μπορούν πλέον να μεταστεγάσουν τα καινούργια νοήματα που ανακύπτουν.

 γ. Η εμβάθυνση στην προσωπικότητα του δημιουργού και η γνώση ειδικών συντεταγμένων, χρονικών και συναισθηματικών, του κάθε ποιήματος, του προσθέτουν παραμέτρους, που δεν υποχρεούνται να διαθέτουν οι περισσότεροι αναγνώστες. Το αποτέλεσμα είναι η πρόσκτηση, εκ μέρους του μεταφραστή, μιας ιδιαίτερης οπτικής γωνίας που οφείλει να αξιοποιήσει και να εντάξει στο τελικό του αποτέλεσμα .

4.   Η νοηματική και η αισθητική απόσταση ενός ποιήματος από τη μετάφρασή του οφείλεται:

 α. Στο διαφορετικό ειδικό βάρος που αποκτούν οι λέξεις καθώς φορτίζονται με ιστορικές και κοινωνικές μνήμες από γλώσσα σε γλώσσα, από λαό σε λαό και από εποχή σε εποχή. Εδώ να σημειωθεί πως μια μετάφραση δεν πρέπει να έχει ζωή μεγαλύτερη των 25-30 χρόνων. Μετά, αποκτά πλέον, μοναχά ιστορικό ενδιαφέρον.

 β. Στις προσωπικές ευαισθησίες αλλά και ικανότητες του ποιητή που εκδιπλώνονται και καρποφορούν αυστηρώς μέσα στο χώρο της λαλιάς του και κάθε περεταίρω μεταφορά, μοιραία τις αλλοιώνει, για να μην πω τις ακυρώνει.

 γ. Στο ότι κάθε ποιητής γράφει, προάγοντας τη γλώσσα της εποχής του και ασχολείται με αντίστοιχα χρονικώς προβλήματα. Είναι ιδιαιτέρως δύσκολο, για τον μεταφραστή του, να κατακτήσει τον γλωσσικό εκείνο τόπο και τρόπο ώστε, ενώ τον μεταστεγάζει σε άλλη γλώσσα και σε άλλο χρόνο, να τον διατηρεί οικείο συνάμα και επίκαιρο.

 δ. Στο ότι η μεταφορά και η μεταστέγαση των αρμονικών στοιχείων του πρωτοτύπου είναι δυσχερέστατη αν όχι αδύνατη. Εδώ δεν εννοώ τις βαθύτερες γλωσσικές  αποχρώσεις που αντιλαμβανόμαστε όταν ακούμε ένα ποίημα στη μητρική μας γλώσσα – αυτές χάνονται έτσι κι αλλιώς – αλλά τον εμφανή ρυθμό, καθώς επίσης και το μουσικό αποτέλεσμα που παράγεται, με τη συνήχηση των λέξεων και τις  ομοιοκαταληξίες στη δεδομένη γλώσσα. Απαιτείται πραγματικός γλωσσικός και εννοιολογικός βιασμός ώστε να στεγαστούν, οι ιδιότητες αυτές, στο νέο τους κατάλυμα.

 ε. Στο ότι ο αριθμός συλλαβών, για τη μεταφορά μιας μονάδας πληροφορίας από γλώσσα σε γλώσσα, ποικίλλει αξιοσημείωτα και έτσι, ο μεταφραστής καλείται σίγουρα να φτάσει και συχνότατα να υπερβεί τα γλωσσικά του όρια για να διατηρήσει την αριθμητική αντιστοιχία και τα νοηματικά όρια μεταξύ των στίχων, πρωτοτύπου και μετάφρασης, ούτως ώστε η μεταγραφή να πραγματωθεί τελικώς αντιστικτικά και όχι περιφραστικά.

 στ. Στο ότι, ασχέτως με την καλή ή και άριστη γνώση της γλώσσας του πρωτοτύπου, που οφείλει και, καμιά φορά, μπορεί ακόμη και να διαθέτει ένας μεταφραστής, εμπλέκει, στο έργο που επιχειρεί, πέρα από την ποιητική του ευαισθησία, και την προσωπική του γλωσσική φιλοσοφία και εμβέλεια. Από τη σκοπιά αυτή, οι μεταφράσεις ποιημάτων, συχνά εμπεριέχουν γλωσσικά ή νοηματικά ατυχήματα^.  σπάνια συνιστούν αυτούσια καλλιτεχνήματα.

5.    Η μετάφραση ενός ποιήματος είναι πράξη συνεχής και ατελεύτητη. Λάθη και ατέλειες ανακαλύπτονται σε κάθε νέα ανάγνωση. Η ωρίμανση των εκφραστικών δυνατοτήτων του μεταφραστή, η βελτίωση της αισθητικής του, η όξυνση της ευαισθησίας του, το βάθεμα της σχέσης ανάμεσα στον ίδιο και στον ποιητή, οι νέες γενικότερες ιστορικές πληροφορίες που συνεχώς προκύπτουν, αποκαλύπτουν συχνά αφανείς, μέχρι τότε, συσχετισμούς και νοήματα τα οποία, κάποιες φορές, τροποποιούν τόσο πολύ το τελικό αποτέλεσμα ώστε, κι αν ακόμη το έργο έχει κυκλοφορήσει, να μένει ανοικτό το ενδεχόμενο αποκήρυξής του.

6.    Σε κάθε μετάφραση απαιτούνται, κάποιες φορές, θυσίες, τόσο σε αισθητικό όσο και σε νοηματικό επίπεδο. Προσωπικώς φρονώ ότι το νόημα πρέπει να παραμένει αδιαπραγμάτευτο και κάθε αισθητική προσέγγιση να μην το τραυματίζει θανάσιμα.

7.    Η μεταγλώττιση αποτελεί, όπως και να ‘χει, ένα καινούργιο ποίημα, με δική του τροχιά και βεληνεκές. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι οι δυο Νομπελίστες μας, όταν παραθέτουν δικά τους μεταφραστικά πονήματα στο χώρο της ποίησης, αναφέρονται σε αυτά με όρους όπως «Αντιγραφές» ή «Δεύτερη Γραφή».

8.       Καλό είναι να θυμόμαστε τα λόγια του Ι. Κακριδή: «Προσπαθούμε να αναστήσουμε τον ποιητή όπως είναι^. τον ανασταίνουμε όπως τον είδαμε».

9.       Στο ερώτημα αν τελικώς μεταφράζεται η ποίηση. Φοβούμαι ότι η απάντηση είναι αρνητική. Κάθε απόπειρα είναι μια νόθος κατάσταση που όμως συντελεί, έστω και μερικώς, στο να μεταφέρονται ευαισθησίες από λαό σε λαό και από τον ποιητή στους αναγνώστες εκείνους που αδυνατούν να τον προσεγγίσουν στο πρωτότυπο. Σήμερα, όλη αυτή η μεταφορά, αποτελεί παγκόσμια ανάγκη.

10.    Είναι προφανές, έπειτα από όλα αυτά, ότι η μεταφορά, μεταστέγαση, ένταξη, μετάφραση (διαλέξτε όποιον όρο επιθυμείτε) ενός ποιήματος παραμένει μια περιπέτεια που, ναι μεν σπανίως έχει αίσιο πέρας αλλά που ωστόσο αποτελεί, από μόνη της, ένα θαυμάσιο ταξίδι.

Κλείνω, με ένα πεζό ποίημα του Μίροσλαβ Χόλουμπ, πάνω στο νόημα της ποίησης:

Παρ’ όλον ότι ένα ποίημα γεννιέται όταν δεν μένει τίποτ’ άλλο να γίνει,

παρ’ όλον ότι ένα ποίημα είναι μια τελευταία προσπάθεια να μπει κάποια τάξη όταν δεν μπορεί κανείς να υποφέρει άλλο την αταξία,

παρ’ όλον ότι χρειαζόμαστε τους ποιητές πιο πολύ όταν εξ’ ίσου πιο πολύ χρειαζόμαστε την ελευθερία, την βιταμίνη C, τις επικοινωνίες, τους νόμους και τη θεραπεία της υπέρτασης,

παρ’ όλον ότι το να ‘σαι καλλιτέχνης σημαίνει αποτυχία και τέχνη σημαίνει αφοσίωση στην αποτυχία, κατά πως λέει ο Σάμιουελ Μπέκετ,

ένα ποίημα δεν είναι από τα τελευταία αλλά απ’ τα πρώτα πράγματα του ανθρώπου.